Zeyrek Camii,İstanbul'un Fatih ilçesinde Haliç’e bakan Fazilet Sokağı'nda yer alır. Eski Bizans kiliseleri ve bir şapelin birleşiminden oluşan bu yapı, Konstantinopolis'teki Orta Bizans mimarisinin en önemli örneklerinden biridir.
Zeyrek Camii (Pantokrator Manastırı)
Zeyrek Camii, İstanbul'un Fatih ilçesinde Haliç’e bakan Fazilet Sokağı'nda yer alır. Eski Bizans kiliseleri ve bir şapelin birleşiminden oluşan bu yapı, Konstantinopolis'teki Orta Bizans mimarisinin en önemli örneklerinden biridir. Ayasofya’dan sonra İstanbul’da ayakta kalan en büyük Bizans dini yapısı olan Zeyrek Camii, köklü tarihî ve mimari özellikleriyle dikkat çeker.
Zeyrek Camii’nin kökeni, 12. yüzyılda Bizans İmparatoru II. İoannis’in eşi İmparatoriçe Macaristanlı İrini’nin, Hristos Pantokrator’a (Evrenin Hakimi İsa Mesih) ithaf ederek yaptırdığı manastıra dayanır. İlk yapının kuzeyine, Theotokos Elaiusa’ya (Şefkatli Meryem Ana) adanmış ikinci bir kilise eklenmiştir. Daha sonra bu iki kilise, Arhangelos Mikhail’e (Başmelek Mikail) ithaf edilen bir şapel ile birleştirilmiştir. Bu kompleks, Bizans İmparatorları için bir mozole haline gelmiş, Komnenos ve Paleologos hanedanlıklarından birçok imparator burada defnedilmiştir.
Latin istilası sırasında (1204-1261), yapı Venedikli Latin din adamlarının kontrolüne geçerken, birçok değerli eser Avrupa’ya taşınmıştır. İstanbul'un 1261’de VIII. Mihail tarafından yeniden fethedilmesinin ardından, kompleks Ortodoks rahiplerin yönetimine verilmiştir.
İstanbul’un 1453’te Osmanlılar tarafından fethinden sonra yapı, bir camiye ve eğitim kurumuna dönüştürülmüştür. Kompleksin bir bölümü medrese olarak kullanılmaya başlanmış ve cami, adını ilk müderrislerinden Molla Zeyrek’ten almıştır. Osmanlı döneminde yapı birkaç kez onarılarak kullanılmıştır.
Zeyrek Camii, gömme tuğla tekniğiyle inşa edilmiştir. Güney ve kuzey kiliseleri haç planlıdır ve merkezî kubbeler ile çokgen apsislere sahiptir. Yapının orijinal mozaik ve mermer süslemelerinden bazıları günümüze kadar ulaşmıştır. Güney kilisesi, narteks ve matroneum kubbeleriyle dikkat çekerken, kuzey kilisesi saçak süslemeleriyle ayırt edilir.
Kompleksin bir diğer önemli kısmı, Bizans İmparatorluk ailesine ait mezar şapelidir. Bu alan, Bizans döneminde aziz figürlü vitraylar ve renkli mozaiklerle zengin bir şekilde süslenmiştir.
Zeyrek Camii Yakın Çevresi
Cami yakınında, muhtemelen Pantokrator Manastırı’na ait olan Şeyh Süleyman Mescidi yer alır. Bu yapının bir kütüphane olarak hizmet vermiş olabileceği düşünülmektedir. Ayrıca külliyenin doğusunda, restore edilerek Zeyrekhane adı verilen ve restoran ile çay bahçesi olarak kullanılan bir Osmanlı konağı bulunmaktadır.
Zeyrek Camii, hem Bizans hem de Osmanlı mimarisi ve kültüründen izler taşıyan, İstanbul’un tarihi kimliğine ışık tutan önemli bir eserdir.
